Là một trong những hộ tiên phong trồng quế từ những năm 1976 - 1977, ông Triệu Kim Vảng, thôn Tống Hạ hiện có diện tích quế nhiều hàng đầu của xã Nậm Đét. Tiếp chúng tôi trong ngôi nhà gỗ khang trang được xây dựng từ tiền bán vỏ quế, ông Vảng tâm sự: “Đất không phụ công người, từ lúa nương, ngô, sắn, cây lấy gỗ, cây ăn quả… đều không cây nào giá trị kinh tế bằng cây quế”. Hiện, gia đình ông Vảng có 7 ha quế, trong đó có 3 ha quế 6 - 7 năm tuổi, diện tích còn lại đều đang độ tuổi khai thác. Mỗi ha quế trồng khoảng 10 nghìn cây, giá bán 200.000 đồng/cây, tính sơ sơ mỗi 1 ha cho nguồn thu 200 triệu đồng. Khi cây quế 15 - 20 năm tuổi giá trị còn cao hơn nữa, đây là khối tài sản trước đây ông Vảng không dám mơ tới. Nhờ cây quế mà ông Vảng đã làm được ngôi nhà mới khang trang, mua sắm tiện nghi sinh hoạt hiện đại và có tiền tích lũy gửi ngân hàng.

            Giáp vườn quế ông Vảng là đồi quế 8 năm tuổi vừa khép tán của anh Triệu Văn Quyên (34 tuổi) và chị Triệu Thị Lan. Khi chúng tôi đến, vợ chồng anh Quyên đang tỉa cành, lá bán cho xưởng nấu tinh dầu quế. Anh Quyên cho biết, thấy ông Vảng trồng quế giàu lên, nên anh học kinh nghiệm và làm theo. Nay quế đã cho thu tỉa lá, hết lượt cũng bán được gần chục triệu đồng.

            Còn rất nhiều gia đình khác mà chúng tôi tới thăm đều có những niềm vui và sự phấn khởi tương tự. Đến những hộ gia đình trồng quế, hộ nào cũng đầy đủ tiện nghi sinh hoạt như tivi, tủ lạnh, xe máy, bình nóng lạnh… như những nhà trên phố, đủ nói lên thu nhập mà họ đạt được từ loại cây trồng ngát hương này.

            Bí thư Đảng ủy xã Nậm Đét, đồng chí Triệu Kim Vảng hồ hởi kể cho chúng tôi về lịch sử của cây quế khi đến với mảnh đất này. Năm 1974, quế bắt đầu được đưa vào trồng thử nghiệm trên đất Nậm Đét với 20.000 cây. Do phù hợp với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng, cây quế phát triển tốt, đến năm 1980, toàn xã có 144 ha quế. Từ năm 1986 - 1990, sản phẩm quế đầu tiên được thu hoạch, mang lại nguồn thu cho người trồng quế. Đến nay, diện tích quế của toàn xã là 1.137 ha. Nếu những năm đầu đưa cây quế vào trồng, vận động mãi số hộ tham gia cũng chỉ tính trên đầu ngón tay, thì nay trên 80% số hộ của xã Nậm Đét đều có quế, hộ ít có khoảng 0,5 ha, hộ nhiều hàng chục ha diện tích đất trồng quế. Quế có đặc tính ít có sâu bệnh, thời gian sinh trưởng trung bình từ 7 - 15 năm sẽ cho thu hoạch. Ban đầu trồng với mật độ 4 cây/m², đến tuổi khai thác thì sẽ tỉa thưa, khoảng cách mỗi cây từ 5 - 6 m là tốt nhất. Trồng quế có chi phí thấp, giống có thể tự để, ươm tại hộ gia đình. Sản phẩm quế có thị trường tiêu thụ thuận lợi, càng để lâu quế càng có giá trị vì lượng tinh dầu cao. Lợi thế của cây quế là ngoài bán vỏ, lá, cành được thu mua làm tinh dầu, thân cây sau khi bóc có giá bán từ 1,2 - 1,5 triệu đồng/m³, dùng để làm nguyên liệu sản xuất tiểu thủ công nghiệp và làm vật dụng sinh hoạt, vậy là toàn bộ cây quế đều được sử dụng. Hiện, giá vỏ quế tươi từ 10.000 - 12.000 đồng/kg, lá quế khô có giá 1.400 - 2.000 đồng/kg, hạt quế từ 70.000 - 120.000 đồng/kg. Theo tính toán của người trồng quế thì mỗi cây quế 7 - 10 tuổi bán được 180.000 - 220.000 đồng/cây, từ 10 - 15 tuổi giá tăng hơn nhiều, quế từ 15 tuổi tính tiền triệu, thậm chí có cây ở Nậm Đét đã có giá 10 triệu đồng. Trên địa bàn xã hiện có một xưởng chế biến tinh dầu quế và trên 20 lò nấu tinh dầu quế mi ni tại hộ gia đình, đáp ứng nhu cầu tiêu thụ quế trên địa bàn và tạo việc làm cho hàng chục lao động lúc nông nhàn. Được biết, 1 tấn lá quế khô, sau khi chưng cất sẽ thu được từ 5 - 7 lít tinh dầu, với giá bán từ 600.000 - 650.000 đồng/lít đem lại cho người sản xuất một khoản thu không nhỏ mà còn tiết kiệm được chi phí vận chuyển, góp phần nâng cao giá trị sản phẩm quế của địa phương.

            Đồng chí Bí thư Đảng ủy xã cho biết thêm: Có lẽ điều mà bất kỳ ai đã từng đến Nậm Đét một lần và trở lại lần thứ hai cũng dễ nhận thấy được là sự đổi thay từ những nếp nhà truyền thống của đồng bào Dao, nay đã được xây dựng lại khang trang, mái ngói kiên cố, tường nhà tre nứa đã được lịa bằng gỗ quế chắc chắn, ngát hương. Cũng nhờ phần lớn từ quế mà năm 2013, tỷ lệ hộ nghèo của xã Nậm Đét giảm 9%, nhiều hộ gia đình có thu nhập khá từ 50 - 60 triệu đồng/năm, chủ yếu là bán quế như hộ ông Triệu A Cấu, Triệu Kim Hín, Đặng A San… quế được xác định là cây trồng thế mạnh và được ưu tiên phát triển trong thời gian tới của địa phương.

            Về Nậm Đét vào những ngày đầu tháng 4, bên những đồi quế xanh bạt ngàn là không khí thu hoạch, thu mua quế rất sôi động và nhộn nhịp. Bên ven đường vào các thôn Nậm Đét, Nậm Cài, Tống Hạ, Bản Lắp… vỏ quế phơi ngát hương. 40 năm phát triển cây quế đã đưa xã Nậm Đét ngày thêm đổi thay.