Nếu ai đến thăm Bắc Hà, Lào Cai, xin dành thời gian ghé thăm vùng đồng bào dân tộc Mông ở Bản Phố. Tại đây, bạn không chỉ được chiêm ngưỡng rừng mận tam hoa, đào đang chin đỏ, được thả mình nghỉ dưỡng, tận hưởng khí hậu mát mẻ, trong lành mà còn được thưởng thức hương vị ẩm thực vùng cao, tìm hiểu đời sống văn hóa dân tộc Mông qua việc thăm  làng nghề nấu rượu ngô đặc sản Bản Phố.

 Những ngày đầu hạ này đến thăm vùng cao Bắc Hà, đi chợ văn hoá ở trung tâm huyện lỵ hay đi dạo quanh trục đường chính… sẽ thấy rượu ngô được bày bán nhiều trong những đại lý, hàng quán và tập trung thành nhiều  góc nhỏ nhộn nhịp “người mua, kẻ bán”, mùi hương rượu thơm nồng đắm say. Không chỉ có vậy, thương hiệu rượu ngô Bản Phố thơm ngon, nổi tiếng được thị trường trong và ngoài nước ưa chuộng nên người ta đến Bắc Hà mua rượu ngô đặc sản Bản Phố mang về xuôi bán, ở thành phố Lào cai, Yên Bái, Phú Thọ, thủ đô Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh… cũng có nhiều điểm bán rượu ngô đặc sản Bản Phố.

 Đến thăm làng nghề nấu rượu ngô đặc sản xã Bản Phố nằm cách trung tâm huyện lỵ gần 2 km. Tới gia đình ông Giàng Seo Sẩu, 58 tuổi, dân tộc Mông, ở thôn Bản Phố 2A- một hộ gia đình nấu rượu lâu năm, rượu thơm ngon có tiếng, có uy tín, được nhiều người đặt mua rượu, gặp lúc ông đang ngồi bên bếp lò nấu rượu ngô đặc sản. Ông Sẩu chỉ tay vào đám chum, vò, can nhựa ở góc nhà, vui vẻ cho biết: “Đây là rượu ngô đặc sản đặc biệt được nấu bằng men lá hồng mi đã được  chưng cất, ủ cách đây gần năm để rượu không sốc, thơm ngon, có vị ngọt mát tự nhiên đã được khách đặt”. Tiếp đó chỉ tay vào cái chảo nấu rượu đang bốc khói nghi ngút, tỏa hương thơm nồng, ông Sẩu nói: “Còn đây là mẻ rượu ngô đặc sản loại thường đang nấu để bán vào những phiên chợ ”.

Qua tìm hiểu được biết, có 02 loại rượu ngô đặc sản được bán với giá khác nhau, tuỳ thuộc vào đối tượng người mua. Loại rượu đươc nấu  bằng men lá hồng mi đã được  chưng cất, ủ cách đây từ 3-4 tháng đến 1-2 năm trước, thậm chí là 3- 4 năm thường là do khách quen đến đặt rượu từ trước, giá rượu dao động từ 25 ngàn đồng- 35 ngàn đồng/lít. Còn loại rượu ngô đặc sản thường mới nấu để mang ra chợ bán có giá từ 15 ngàn đến 20 ngàn đồng/lít. Trung bình mỗi năm nhà ông Sẩu nấu và bán ra từ 3500- 4000 lít rượu,  còn vào dịp Tết vừa rồi ông Sẩu bán được  1500 lít, có khoản tiền kha khá mua sắm, ăn Tết đầy đủ hơn.

Đã từ lâu đời rượu là đồ uống phổ biến của người dân vùng cao, nhất là vào mùa đông giá lạnh. Ở huyện Bắc Hà thì hầu như xã nào cũng có gia đình tham gia nấu rượu ngô, nhưng rượu Ngô của đồng bào người Mông Bản Phố là ngon nhất. Theo kinh nghiệm của nhiều gia đình có nghề nấu rượu ngô nổi tiếng ở xã Bản Phố, thì rượu ngon hay không ngon phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố. Nguyên liệu chính là ngô trồng ngay trong vùng, để nấu thành rượu ngô phải luộc trong một khoảng thời gian dài cho sôi nhiều lần đến khi hạt ngô chớm bung thì được sau đó ngô được để nguội hẳn rồi đem ủ men. Theo ông Giàng Seo Sẩu cho biết thì đây được coi là giai đoạn quan trọng nhất, men rượu cũng do mỗi gia đình tự làm lấy từ hạt cây hồng my. Cây hồng my hạt giống hạt kê, được trồng xen ngay ở nương ngô hoặc dưới tán mận vào tháng 3 và thu hoạch vào tháng 7 dương lịch . Sau khi thu hoạch hạt hồng my được phơi khô sau đó tách hạt bỏ vỏ nghiền thành bột đem trộn với rượu và nước rồi nặn thành chiếc men hoàn chỉnh. Trộn ngô với men theo một tỷ lệ đã định rồi đem ủ, ngô được ủ ngay trên nền đất trong nhà thì mới tốt. Người nấu rượu sẽ nhận biết nhiệt độ ủ men bằng cách cho tay vào đống ngô. Họ luôn giữ cho đống ngô ủ không quá nóng, cũng không quá lạnh. Mùa lạnh thì che chắn và đậy lên trên đống ngô bằng bạt. Sau khi đống ngô ủ ấm lên, những hạt ngô xuất hiện phấn trắng thì đem ngô ủ cho vào trong thùng buộc chặt đủ thời gian chừng 5 đến 6 ngày thì cho ngô vào chõ để nấu rượu, chõ phải làm bằng gỗ thì mới tốt, ngô nấu rượu được tính bằng sinh, thông thường mỗi nồi rượu người ta nấu khoảng 2 sinh ngô bằng 60 Kg, chưng cất được khoảng từ 20 đến 24 lít rượu nồng độ khoảng chừng trên 40 độ.  

Dường như thứ rượu này chỉ dành riêng cho Bản Phố từ bao đời nay không sao lẫn được. Ngô, men hồng mi, rồi đất rừng, núi đá cộng với nguồn nước từ núi đá, khí hậu và tình cảm của người Bản Phố đã hoà lẫn, quyện chặt vào nhau để tạo nên thứ rượu ngon này. Để cho thế hệ trẻ tâm huyết với nghề nấu rượu, Đảng uỷ, uỷ ban nhân dân Bản Phố động viên những người có kinh nghiệm truyền lại cho thế hệ trẻ tránh sự mai một, ông Giàng Seo Sẩu bày tỏ: Mình có được nghề nấu rượu là do bố mẹ truyền dạy lại cho, bây giờ mình phải có trách nhiệm truyền lại cho con mình, chúng giờ đây cũng đã tự nấu được rượu.

Cùng với quả mận Tam Hoa, lê, đào, rượu ngô Bản Phố đã theo chân du khách khắp mọi miền đất nước, dù chỉ uống một lần hẳn nhớ mãi không quên. Rượu ngô Bản Phố nó mang theo trong đó những tâm tình của những người dân tộc Mông xã Bản Phố và hương vị của một vùng núi rừng Tây Bắc.

Ngồi nhâm nhi chén rượu ngô đặc sản cùng gia đình ông Sẩu, Chủ tịch UBND xã Bản Phố Thào Xuân Thành cho biết: “ Nghề nấu rượu ngô có từ lâu đời nay, phát triển trở thành làng nghề.  Năm 2007, huyện Bắc Hà xây dựng thành công thương hiệu rượu ngô Bản Phố nên bây giờ rượu bán chạy hơn, không bị nhầm lẫn, giá cao hơn nên ngày càng nhiều hộ nấu thường xuyên hơn và chủ yếu trồng ngô địa phương để nấu rượu cho ngon”. Ở xã vùng cao Bản Phố, hầu hết các gia đình người Mông trong xã đều nấu rượu ngô đặc sản, có 246 hộ nấu thường xuyên.

Theo thống kê của xã Bản Phố, năm 2009, làng nghề Bản phố nấu và bán ra thị trường khảng 403.000 lít rượu trắng, tăng gần 40.000 lít, giá trung bình 15 ngàn đồng/lít, tăng 3.000 đồng/lít so với năm 2008, thu  6 tỷ 045 triệu đồng, tăng trên 1 tỷ đồng. Đặc biệt trong gần 02 tháng cuối năm 2009 và tháng đầu năm 2010, vào dịp giáp tết, giá rượu tăng vọt, giá trung bình là 20 ngàn đồng/lít, trong đó rượu ngô đặc sản được nấu bằng men lá hồng mi đã được  chưng cất, ủ lâu, chôn đất có giá dao động từ 25 ngàn đồng- 35 ngàn đồng/lít. Trong dịp tết vừa qua, đồng bào Mông xã Bản Phố đã nấu và bán ra thị trường 120.000 lít rượu ngô đặc sản gồm rượu thường và rượu nấu bằng men lá hồng mi, thu gần 300 triệu đồng. Còn từ đầu năm đến nay, đã nấu và bán ra thị trường 217.000 lít rượu.

  Phát triển làng nghề truyền thống nấu rượu ngô đặc sản Bản Phố không chỉ tạo việc làm, tăng thu nhập cho đồng bào Mông vùng cao, góp phần xoá nghèo, nâng cao đời sống đồng bào dân tộc Mông, mà đã trực tiếp giữ gìn, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của người Mông ở Bản Phố. Cùng với rừng mận tam hoa sớm nở rộ trắng cao nguyên trắng bồng bềnh thì Thương hiệu rượu ngô đặc sản cũng đã góp phần quảng bá hình ảnh du lịch Bản Phố, Bắc Hà, Lào Cai, thu hút khách du lịch đến thăm quan, tìm hiểu và thưởng thức rượu ngô Bản Phố.